Có thể nói rằng thảm cảnh ở một số vụ thảm sát trong thời gian gần đây làm cho mỗi người chúng ta đều có những xáo trộn nhất định về mặt tâm lý. Xét trên bình diện sự thay đổi hành vi tâm lý, mỗi người ngoài cuộc đều có những ảnh hưởng nhất định về rung cảm, về thái độ và cả những hành vi sinh hoạt. Tuy nhiên, chính những người trong cuộc là những người đã có sự thay đổi rất lớn sau những cơ chấn động quá sức hoặc sang chấn. Điều này cần được quan tâm một cách đích thực chứ không phải chỉ là vấn đề chăm sóc sức khoẻ thể chất hay chỉ là sự động viên đơn giản về tinh thần mang tính cảm tính…

ĐỊNH DẠNG HÀNH VI RỐI NHIỄU HAY TÂM BỆNH

Có thể bắt đầu bằng một vài trường hợp trong thời gian gần đây để nhận thấy rằng thách thức cho việc chăm sóc sức khoẻ tinh thần cũng như điều trị về tâm lý cho những nạn nhân rất đáng kể. Bắt đầu bằng tai nạn khủng khiếp như: Sập nhịp dẫn khi xây cầu Cần Thơ đã làm cho không ít người thân của các nạn nhân thiệt mạng bị khủng hoảng tâm lý. Xét trên bình diện chung, có thể gọi bằng những từ rất đơn giản và đời thường như: căng thẳng tâm lý, khủng hoảng tinh thần… Tuy nhiên, xét ở một góc độ khoa học trong việc chăm sóc tinh thần thì đấy là dạng thức rối loạn stress sau sang chấn. Chứng kiến người thân của mình ra đi vĩnh viễn, chứng kiến sự nát tan của thi thể hay sự vật vã trong những hơi thở cuối cùng, người thân có nguy cơ rối loạn stress sau sang chấn là rất lớn.

Cũng có thể đề cập đến nỗi mất mát quá lớn lao của những người thân trên chuyến tàu định mệnh mang tên Dìn Ký. Với 19 mạng người bị mất, không giản đơn là nhiều người có thể ung dung hay vô tư lên những chuyến tàu tương tự để ăn uống hay tổ chức sinh nhật… Đó còn là nỗi đau mênh mang không điểm dừng của những người thân khi chứng kiến những cảnh tượng khó có thể phai mờ… Hình ảnh của người mẹ vẫn ôm chặt con mình, hình ảnh co quắp của những người thân khi chết vẫn còn dính đầy bùn đất trên miệng… Hay đó còn là sự ám ảnh đến mức khủng khiếp khi người thân duy nhất của mình vẫn chưa kịp nói lời chia tay hay ăn mừng một thành quả vừa đạt được vì chuyến tàu lần cuối… Những cảm xúc quá mãnh liệt của sự tang thương, sự hối hận vì những cảm xúc tiêu cực, sự tự vấn không lời giải đáp… đẩy người trong cuộc rơi vào cơn sang chấn.

Một trong những trường hợp có thể làm cho mỗi người chúng ta se sắt trái tim khi nghĩ về vụ thảm sát ở tiệm vàng Ngọc Bích. Nỗi đau cho 3 người đã mất như được nhân lên gấp nhiều lần khi đứa trẻ 18 tháng tuổi cũng bị tướt đoạt quyền được sống. Tuy nhiên, sự khổ đau khủng khiếp nhất lại tồn tại ở một đứa trẻ chưa đủ tuổi vị thành niên phải chứng kiến những cảnh tượng quá khủng khiếp hay quá tải với cuộc đời mình. Nhìn thấy hung thủ ra tay tàn độc, có thể thoáng thấy cảnh tượng cha mẹ bị tấn công hoặc bị rượt đổi, thoáng nghe tiếng kêu thảm khốc của người thân, bị chính tên hung thủ ra tay tàn độc… Đó là những ám ảnh rất mãnh liệt có thể làm cho thần kinh của đứa trẻ bị kích thích một cách tột độ khi những kích thích mạnh mẽ và liên tục tác động. Những sự dồn ép ấy sẽ dẫn đến sang chấn tâm lý khi sự “tải trọng” của tâm hồn không thể chấp nhận, không thể thích ứng hay thích nghi một cách sâu sắc.

Đó là chưa kể tình trạng sẽ còn kinh khủng hơn vì stress sau sang chấn sẽ tồn tại và có thể những hành vi rối chiễu khác cùng song song tồn tại. Việc đón nhận hung tin rằng mình chỉ còn đơn độc khi cha mẹ và em mình đã ra đi vĩnh viễn, sự xáo trộn trong sinh hoạt hàng ngày khi sự tự chủ chưa thể quân bình, sự chịu đựng một mất mát về thể xác dẫu cánh tay có được nối lìa vẫn để lại những ám ảnh khó phai…

Rõ ràng đấy là những tổn hại quá về mặt tinh thần cần được tiếp tục nghiên cứu và điều trị. Theo định dạng hành vi rối nhiễu và các rối loạn tâm thần thì đây chính là dạng rối loạn stress sau sang chấn. Có thể hiểu rối loạn stress sau sang chấn (tiếng Anh: Posttraumatic Stress Disorder– PTSD) là một rối loạn tâm lý, biểu hiện bằng các triệu chứng lo âu rõ rệt sau khi phải đương đầu với sự kiện gây tổn thương và vẫn tiếp tục kéo dài sau đó khi sự kiện đã kết thúc từ lâu. Bệnh hay gặp ở những người từng trải qua các biến cố gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần hoặc/và thể chất như thiên tai, chiến tranh, bạo hành, tai nạn. Bệnh còn có tên khác là rối loạn stress sau chấn thương hoặc rối loạn tâm căn sau sang chấn, theo phân loại nó thuộc nhóm bệnh liên quan đến Stress. [Theo DSM-IV (sổ tay hướng dẫn chẩn đoán bệnh tâm thần)]

Theo WHO có 6 loại nạn nhân chịu tác động của thảm họa hoặc những tác động khủng khiếp tương tự:

• Nạn nhân loại I  : Người trực tiếp bị nạn

• Nạn nhân loại II : Người thân của nạn nhân

• Nạn nhân loại III: Người đến cứu hộ, cứu nạn

• Nạn nhân loại IV : Các thành viên trong cộng đồng

• Nạn nhân loại V  : Người bị rối loạn khi nghĩ đến thảm hoạ

• Nạn nhân loại VI : Người tình cờ liên quan đến thảm hoạ

ĐỊNH DẠNG TRIỆU CHỨNG

Có thể nói rằng khi bị stress sau sang chấn, thân chủ thường có đa biểu hiện. Tuy nhiên, các triệu chứng có thể chia làm các nhóm cơ bản:

1. Trải nghiệm lại các sự kiện gây sang chấn: Người bệnh có những hồi tưởng khó cưỡng lại được về các biến cố gây sang chấn, đôi khi sự kiện có cảm giác như hiện diện ngay trong thực tại, trong khi ngủ họ hay gặp ác mộng. Ở những người nặng thậm chí là nghe tiếng nói trong đầu, nghe tiếng ai đó gọi tên mình mà không có ai bên cạnh (ảo thính). Nhiều người thấy cái bóng đi qua hay cảm tưởng có ai đứng sau lưng mình (ảo thị).

2. Lẩn tránh các kích thích liên quan đến biến cố sang chấn: Cố gắng không suy nghĩ hay đề cập những vấn đề liên quan đến biến cố, tránh xa bất cứ điều gì gợi nhắc lại đến sự kiện sang chấn. Trường hợp của cháu Bích có thể diễn tiến là khó có thể giao tiếp với người lạ, sợ ở lại khung cảnh ngôi nhà của chính mình, sợ gặp lại những người thanh niên có độ tuổi giống người từng gây cho mình ám ảnh.

3. Nhạy cảm quá mức: Thân chủ trở nên nhạy cảm hơn với các kích thích, dễ giật mình^[, khó đi vào giấc ngủ và dễ mất ngủ. Giận dữ với người khác bởi những việc không đáng. Người mắc PTSD có thể biểu hiện các dấu hiệu của các vấn đề về cảm xúc khác như có cảm giác tuyệt vọng, trầm cảm, mặc cảm tội lỗi… Có những trường hợp gần như tính thích ứng giảm sút rất đáng kể. Thân chủ có thể luôn bất thường về tâm lý nhưng tình trạng thực thể gần như bình thường. Những thăm khám lâm sàng rất khó có thể tìm ra những triệu chứng đích thực.

CẦN NGHIÊN CỨU CHUYÊN BIỆT VÀ TRỊ LIỆU THÍCH HỢP

Một xã hội hiện đại cần tiếp nhận những vấn đề hiện đại bằng một cái nhìn cẩn trọng. Không ai muốn những tai nãn thảm khốc, những thảm hoạ xảy ra nhưng thực tế cũng đã và đang tồn tại. Vấn đề còn lại là tiếp nhận và tác động thích hợp nhất.

          Với những trường hợp như người thân của các nạn nhân ở vụ sập cầu Cần Thơ, việc bồi thường hay chăm sóc về vật chất vẫn không tài nào đủ. Những ám ảnh khi nhìn về chiếc cầu định mệnh, những cảm xúc tiêu cực khi nhìn hàng cây rợp bóng bên dòng sông có thể dễ dàng làm người trong cuộc liên tưởng đến những ám ảnh. Không phải ai cũng có điều kiện để tránh xa nơi ám ảnh, không phải ai cũng đủ nội lực để cân bằng… Stress sau sang chấn có thể tồn lại khá dài trong cuộc sống thường nhật của họ nếu không có những giải pháp trị liệu thích hợp.

          Với trường hợp của cháu Bích, cần nhất là định dạng hành vi một cách khoa học và chính xác. Việc định dạng những rối nhiễu sau khi cháu có sự ổn định về thể chất (cũng không thể chờ quá lâu) sẽ là yêu cầu tối cần thiết. Song song với việc chuẩn bị tâm lý để đón nhận những thông tin thực tiễn thì sự dự liệu những hành vi phản ứng cũng như sự định dạng những rối nhiễu cần được tiến hành song song bởi các chuyên gia tâm lý vá các bác sĩ tâm thần kinh.

          Nghiên cứu chuyên biệt về vấn đề này và có những kỹ thuật trị liệu hệ thống là yêu cầu thiết yếu. Trong khi đó, những tiên lượng về các rối nhiễu tinh thần hay việc chăm sóc tinh thần cho con người (kể cả người đang có cuộc sống bình thường) và những cá nhân có vấn đề trong cuộc sống chưa được đặt để một cách đúng mức và có đầu tư thoả đáng. Việc nghiên cứu những vấn đề này hay đầu tư cho những chuyên gia có chuyên môn và có sự quan tâm thiết nghĩ là một nhiệm vụ cấp thiết. Trên cơ sở đó mới có thể có những đáp ứng với thực tiễn xã hội ngày nay.