Mọi thứ bạn muốn biết về sự trì hoãn nhưng quá lười để tìm hiểu

Tôi có một chuyện quan trọng muốn nói với bạn. Một chuyện rất quan trọng. Tôi đang nói về việc quan trọng có thể thay đổi cuộc đời, thay đổi các chuẩn mực, vượt lên trên mọi khái niệm thực tế, khiến bạn són ra quần đến nỗi phải gọi mẹ. Nhưng tôi không có hứng nói về điều đó. Vậy nên hãy xem video này về một chàng trai xoạc chân nâng tạ qua đầu. Vàààààà, tự nhiên tôi có hứng lại rồi. OK, bắt đầu nào! Mỉa mai thay, hai ngày qua, tôi cứ luôn trì hoãn viết một bài về trì hoãn. Tôi làm mọi thứ. Tôi bị phân tâm với những việc nhỏ nhặt, ít quan trọng hơn. Tôi “nghỉ giải lao” dài hơn cần thiết ba giờ đồng hồ. Tôi ngồi lướt Facebook và rồi đóng cửa sổ đó, mở một cửa sổ khác, và theo bản năng gõ Facebook lần nữa. Cột màu đỏ bao gồm tất cả những cảm xúc tiêu cực liên quan đến việc tập trung làm một việc có ích. Những thứ như thiếu ngủ, đầu óc mệt mỏi, bị phân tâm bởi những vấn đề cá nhân, thiếu chắc chắn liệu bài tôi viết ra có hay hay không, lo sợ người ta sẽ ghét nó, và họ sẽ gọi tôi bằng những cái tên xấu và có những lời nhận xét nhục mạ mẹ tôi, vân vân. Cột màu xanh bao gồm tất cả những cảm xúc tích cực liên quan đến việc viết bài viết này. Những cảm xúc như niềm vui thú sáng tạo, nhẹ nhõm khi biết rằng đã viết xong, cười khúc khích khi những câu đùa tự nhiên hiện ra trong đầu, biết rằng tôi đã giúp được người khác, niềm vui sướng giản đơn khi viết lách, và những thứ tương tự. Bạn có thể thấy rằng, cột đỏ – tập hợp của những cảm xúc tiêu cực – cao hơn cột xanh – tập hợp của những cảm xúc tích cực. Vì vậy, tôi không hề viết gì cả. Tôi ngồi xem YouTube, rồi Facebook, rồi chợp mắt một lúc, và dành nhiều thời gian đến mức tôi không muốn thừa nhận chỉ để tìm cách vẽ biểu đồ cột xấu xí có hình mặt cười.1 Và thay vì viết về lời khuyên có thể làm thay đổi cuộc sống, khiến bạn són ra quần, la ó gọi mẹ, tâm linh lâm lý mà tôi đã hứa, thì tôi ngồi đây, phân tích chính sự lười biếng của mình. Nhưng làm người thì phải như thế. Hình mẫu phía trên rất đơn giản nhưng lại giải thích được tại sao ta thường không làm những gì nên làm. Bạn không bao giờ đề nghị tăng lương. Bạn không bao giờ ngỏ lời với người bạn thích. Bạn luôn quên gọi cho mẹ. Bạn còn không thèm viết bài. Những cảm xúc tiêu cực lấn át những cảm xúc tích cực, và vì vậy ta né tránh điều khiến ta không thoải mái, ngay cả khi điều đó khiến cuộc sống của ta trở nên tệ hơn. Thường thì phải đến giờ thứ 11, đến đêm trước đó, đến khi có người la ó với bạn hoặc nguy cơ hoàn thành nhiệm vụ và nguy cơ thất bại rất gần kề, thì phương trình mới đảo chiều, áp lực trở nên quá lớn và những cảm xúc tính cực để làm việc cần làm mới lấn át được những cảm xúc tiêu cực. Không làm khiến ta khó chịu hơn là có làm, và đó là lúc mọi chuyện được hoàn tất.

Những cách bạn thường dùng để đánh bại sự trì hoãn

Có một số chiến thuật có thể “đánh lừa” não của bạn làm một chuyện mà nó không muốn làm.2 Một là tạo nên một thứ thường gọi là “tình thế không thể quay đầu”. Về căn bản nó có nghĩa là bạn tạo một tình thế khiến việc không làm điều gì đó trở nên khó khăn hơn là có làm. Ví dụ, nếu bạn muốn giảm cân, bạn có thể mua suất tập riêng trị giá 500 đô la và lên lịch tập trong 10 tuần tới. Giờ thì nỗi xót xa khi lãng phí 500 đô la và không đến tập sẽ lấn át nỗi đau khổ khi vác xác đến phòng gym. Tôi vượt qua những năm đại học bằng cách ép bản thân đến thư viện mỗi ngày. Tôi nhận thấy rằng khi ở đó, tôi không thể không học. Nếu tôi chỉ ở nhà, tôi sẽ phè phỡn cả tuần. Một cách khác để đánh bại sự trì hoãn, tôi gọi nó là “Nguyên lý Làm một điều gì đó”. Nguyên lý Làm một điều gì đó về cơ bản là nếu bạn muốn làm gì – bất kỳ điều gì – thì hãy bắt đầu với phần đơn giản nhất của điều đó. Tôi đã trì hoãn việc viết bài này, vậy nên tôi chỉ nói với bản thân rằng mình sẽ mở một trang văn bản trống và viết câu đầu tiên. Kỳ lạ thay, một khi bạn khiến bản thân viết được một câu, thì 40 câu sau sẽ trở nên rất đơn giản. Tương tự với ví dụ về tập gym. Chỉ cần bảo bản thân mặc bồ đồ gym. Đơn giản thôi. Rồi khi bạn đã mặc đồ gym rồi, bạn sẽ cảm thấy thật ngu ngốc nếu mình không tập thể dục. Vậy nên bạn tập thể dục. Nguyên lý “Làm một điều gì đó” lợi dụng việc hành động vừa là căn nguyên của động lực vừa là kết quả của động lực. Và một khi bạn làm một hành động nhỏ, đơn giản, bên trong bạn sẽ tạo đà, khiến cho những việc còn lại trở nên đơn giản hơn. Nhưng, dù những chiến thuật này đều rất hấp dẫn và khiến bạn muốn lấy bơ cacao xoa xoa lên ti, chúng không giải quyết được gốc rễ của vấn đề trì hoãn.

Đó chỉ như những biện pháp sơ cứu thôi. Chúng sẽ giúp bạn qua ngày, những không thể giải quyết sự lười biếng cả đời. Bởi vì nếu bạn cũng như đa số mọi người, bạn luôn trì hoãn hết lần này đến lần khác. Không có điểm dừng. Vá đó là vì có một vấn đề thâm sâu hơn đằng sau điều này.

Nguyên nhân gốc rễ của sự trì hoãn

Vấn đề là như thế này. Nếu là một chuyện ngu ngốc và nhàm chán như là đi đổ rác, ta đều biết tại sao ta trì hoãn. Rác dơ hầy. Còn bốc mùi hôi nữa. Cầm bịch rác mang ra ngoài khiến ta khó chịu. Ta lười. Và những lý do tương tự. Thường thì phải đến khi rác chất đầy nhà và lan tỏa mùi hương “ngọt ngào” của thịt thối khắp nơi, ta mới cảm thấy có đủ động lực để làm một điều gì đó. Nhưng còn những việc quan trọng và đôi khi là việc cá nhân mà ta trì hoãn thì sao? Xin việc mới. Chia tay bạn trai. Bắt đầu việc kinh doanh trên mạng. Viết luận án thạc sĩ. Nói với bạn gái rằng bạn bị bệnh mụn giộp.

Đây là những sự việc gây căng thẳng cảm xúc sâu sắc. Và vì thế, ta làm mọi cách để né tránh chúng, trì hoãn chúng mấy ngày, mấy tuần, mấy tháng hoặc thậm chí mấy năm liền, dù ta biết đó là những điều tốt nhất cho ta. Ta cảm thấy bế tắc.

Loại trì hoãn nãy – “Ô, một ngày nào đó tôi sẽ quay lại và hoàn tất văn bằng sau,” – cứ lặp đi lặp lại và hành hạ ta, nhưng hai cột xanh đỏ lại không bao giờ cân bằng để ta có thể thực sự bắt tay vào làm việc. Đây là do việc đằng sau sự trì hoãn kinh tồi tệ nhất của ta là nỗi sợ thâm sâu không chịu rời đi. Có thể là sợ thất bại. Có thể là sợ thành công. Có thể là sợ bị tổn thương. Hoặc có thể là sợ tổn thương người khác. Nhưng luôn có một nỗi sợ đằng sau loại trì hoãn này. Nếu nguồn gốc không phải là sự khó chịu lặt vặt, nếu nó khiến bạn suy kiệt và hủy hoại cuộc sống và khiến bạn bạc cả tóc, thì sự trì hoãn luôn bắt nguồn từ một nỗi sợ nào đó. Những nỗi sợ này từ đâu mà ra?

Định luật Né tránh của Manson

Chắc là bạn có nghe nói về Định luật Parkinson. Nó nói rằng “công việc nảy sinh thêm để lấp đầy thời gian được ấn định cho nó” (work expands so as to fill up the time available for its completion). Vậy nên dù bạn có hai tuần hay hai ngày để hoàn thành dự án, bạn luôn cảm thấy bạn cần toàn bộ thời gian được cho. Chắc bạn cũng đã nghe tới Định luật Murphy kinh điển, “Điều gì có thể trở nên xấu đi, sẽ trở nên xấu đi” (Whatever can go wrong, will go wrong). Lần tới khi bạn tham dự một bữa tiệc cocktail phô trương và bạn muốn gây ấn tượng với một ai đó, hãy thử Định luật Né tránh của Manson với họ3. Sao? Chưa bao giờ nghe tới Định luật Manson à? Tất nhiên là chưa rồi, tôi chỉ vừa mới nghĩ ra thôi. Hãy thử xem:

Một thứ càng đe dọa đến danh tính của bạn, bạn sẽ càng né tránh nó.

Có nghĩa là một thứ càng đe dọa đến cách bạn nhìn nhận bản thân, cách bạn tin vào bản thân, bạn sẽ càng trì hoãn việc bắt tay vào làm nó.4 Điều điên rồ về Định luật Manson là nó có thể áp dụng với cả những điều tốt lẫn xấu trong cuộc sống. Làm ra được một triệu đô la có thể đe dọa danh tính của bạn cũng nhiều như việc mất toàn bộ tiền. Trở thành ngôi sao nhạc rock có thể đe dọa danh tính của bạn cũng nhiều như việc mất đi công việc. Đó là lý do người ta lại sợ thành công – cùng một lý do với sợ thất bại – nó đe dọa con người họ và những gì họ biết ở hiện tại. Bạn có thể lảng tránh việc viết ra viễn cảnh mà bạn luôn mơ ước vì điều đó truy vấn lại danh tính của bạn như là cách nhân viên giám định bảo hiểm làm việc. Bạn né tránh nói chuyện với chồng về việc phiêu lưu hơn khi lên giường vì điều đó sẽ đe dọa danh tính một người phụ nữ công dung ngôn hạnh. Bạn né tránh nói với một người bạn rằng bạn không muốn gặp họ nữa vì điều đó sẽ mâu thuẫn với danh tính một con người tốt tính, vị tha của bạn. Đó là những quyết định tốt, quan trọng mà ta luôn bỏ qua vì chúng đe dọa cách ta nhìn nhận và cảm nhận về bản thân. Nghe có vẻ điên rồ, nhưng là thật. Tôi có một người bạn, suốt một khoảng thời gian dài, anh ta nói về việc sẽ đăng tải các tác phẩm của mình trên mạng và từ đó bắt đầu sự nghiệp họa sĩ chuyên nghiệp (hoặc ít nhất là bán chuyên). Anh ta nói về điều đó hàng năm trời. Anh ta tiết kiệm tiền. Anh ta còn tạo một số website và đăng tải tác phẩm của mình. Nhưng anh ta không bao giờ bắt đầu. Luôn có vài lý do. Độ phân giải của các tác phẩm không đủ tốt. Hoặc anh ta vừa vẽ một bức đẹp hơn. Hoặc anh ta không thể sắp xếp để dành đầy đủ thời gian cho việc này. Mấy năm trôi qua và anh ta không bao giờ thực hiện được. Tại sao? Vì dù luôn mơ ước, việc trở thành một nghệ sĩ đe dọa danh tính không phải nghệ sĩ, không bị tổn thương.Tôi còn có một người bạn khác rất thích tiệc tùng, luôn theo đuổi các cô gái. Thế nhưng, sau nhiều năm sống “cuộc sống thượng lưu” anh ta cảm thấy cực kỳ cô đơn, trầm cảm và không lành mạnh. Anh ta muốn từ bỏ. Anh ta rất ghen tỵ khi nói chuyện với chúng tôi, những người đang trong mối quan hệ và “ổn định” hơn anh ta. Nhưng anh ta không bao giờ từ bỏ. Hàng năm trời anh ta vẫn tiếp tục như vậy, thâu đêm rồi lại thâu đêm, chai này rồi lại chai khác. Luôn có những cái cớ. Luôn có những lý do khiến anh ta không thể sống chậm lại. Điều đó đe dọa danh tính của anh ta quá mức. Chàng trai Tiệc tùng là tất cả những gì anh ta biết. Từ bỏ cũng tương đương với việc rạch bụng tự sát theo kiểu tâm lý học. Ta luôn có một hệ niềm tin về con người của chúng ta. Thường thì ta bảo vệ những niềm tin này. Vậy nên nếu tôi tin tôi là một người đàn ông tử tế, tôi sẽ tránh những tình huống có thể mâu thuẫn với niềm tin đó. Nếu tôi tin tôi nấu ăn ngon, tôi sẽ hết lần này đến lần khác tìm kiếm những cơ hội để chứng tỏ bản thân. Thường thì, điều khó làm nhất trong cuộc sống đều có những trở ngại tâm lý. Dù là dành thời gian để học và cải thiện điểm số, hay chuyển đi khỏi quê nhà, hay ngậm miệng lại và viết về ý tưởng mà bạn vẫn luôn nói với người khác, ta né tránh những điều này vì theo một cách nào đó chúng mâu thuẫn với những niềm tin về bản thân mà ta có. Đứa trẻ không chịu học hành vì cô bé tin rằng mình là một đứa nổi loạn và cô độc. Chàng trai không rời khỏi quê nhà vì anh ta thầm tin rằng mình không đủ giỏi để thành công ở nơi khác. Người phụ nữ không bao giờ ngồi xuống viết sách vì trớ trêu thay, khả năng thất bại đe dọa niềm tin rằng cô ấy thông minh và có khả năng làm bất cứ thứ gì.

Niềm tin luôn được ưu tiên. Cho đến khi ta thay đổi cách ta nhìn nhận bản thân, thay đổi những gì ta tin và không tin ở bản thân, ta không thể chấp nhận những quyết định và hành vi mà ta dành quá nhiều thời gian để né tránh. Nguy cơ tiềm ẩn của suy nghĩ tích cực Có một chuyện rất buồn cười xảy đến với tôi khi tôi viết bài viết này. Tôi càng nghĩ bài sắp viết hay đến mức nào, tôi càng trì hoãn và khó viết hơn. Ngược lại, khi tôi không thèm quan tâm liệu bài viết có hay hay không, thì ý tưởng lại tuôn trào và thường đều viết ra những bài hay. Chắc hẳn bạn cũng đã từng trải qua điều này ở một số lĩnh vực trong cuộc sống. Bạn càng quan tâm về kết quả, thì càng khó đạt được nó hơn. Bạn càng ít quan tâm, tự nhiên nó sẽ đến với bạn. Đi ngược lại một chút.

Tôi càng thuyết phục bản thân rằng mình là một nhà văn tài ba và tôi có một điều quan trọng muốn nói, thì việc viết một bài viết càng đe dọa danh tính của tôi hơn, và tôi càng trì hoãn hơn.

Trong khi nếu tôi tin rằng tôi là một thằng nhóc nào đó sắp chữ lên tờ giấy, thì việc viết lách không đe dọa gì đến tôi cả và sự trì hoãn cũng dừng lại. Đây là một (trong nhiều) cách mà suy nghĩ tích cực khiến ta chểnh mảng. Đa số con đường dẫn đến sự trì hoãn là tự nói với bản thân những lời tích cực: “Cố lên, mày làm được. Mày rất thông minh. Mày rất tuyệt vời. Mày có thể làm bất cứ điều gì mày muốn.” Nhưng bạn càng tự nói những điều đó, thì lại càng gắn danh tính của mình với những so sánh nhất như “thông minh nhất” và “tuyệt vời nhất”, khiến các hành động càng có nhiều khả năng đe dọa đến niềm tin của bạn hơn. Và vì việc ấy đe dọa niềm tin bạn là một bông hoa tuyết tuyệt vời và hoãn mỹ, rất ít khả năng bạn sẽ thực sự làm nó.

Giải pháp: Tự sát (tất nhiên là ẩn dụ thôi)

Phật giáo nhấn mạnh việc từ bỏ quan niệm rằng chúng ta thật sự tồn tại5. Điều đó có nghĩa là, xét trên phương diện tâm lý học, quan niệm “bạn” là ai được xây dựng xuyên suốt cuộc đời với rất nhiều những điều ngẫu nhiên. Phật giáo cho rằng điều này thật ra đang đánh lừa bạn và tốt nhất bạn nên từ bỏ nó. Nghe có vẻ khó tin, nhưng điều này đem lại một số lợi ích tâm lý6. Khi ta từ bỏ những điều ta nói về bản thân, với bản thân, ta giải thoát bản thân để thật sự hành động (và thất bại) và trưởng thành. Khi người vợ thừa nhận, “Có lẽ em không phải người vợ tốt hay không giỏi trong các mối quan hệ,” thì cô ấy tự nhiên sẽ hành động thoải mái và kết thúc cuộc hôn nhân đổ vỡ. Cô ấy không còn phải bảo vệ danh tính nữa. Khi cậu học sinh thừa nhận với bản thân, “Có lẽ mình không phải kẻ nổi loạn, có lẽ chỉ là mình đang sợ hãi,” thì cậu ấy sẽ lại thoải mái đặt ra tham vọng. Cậu ấy không còn lý do để cảm thấy bị đe dọa nữa. Khi một nhân viên giám định bảo hiểm thừa nhận, “Có lẽ ước mơ và công việc của mình không có gì độc đáo hay đặc biệt cả,” thì anh ta sẽ thoải mái thực hiện những điều mình ấp ủ và xem chuyện gì sẽ xảy đến. Tôi có tin tốt và tin xấu cho các bạn: bạn và vấn đề của bạn hầu như chẳng có gì đặc biệt cả. Đề xuất của tôi là: cắt nghĩa lại bản thân theo một cách bình thường và phóng khoáng. Chọn cách nhìn nhận bản thân không phải là một ngôi sao đang lên hay thiên tài sắp nổi. Chọn cách nhìn nhận bản thân không phải một nạn nhân đáng thương hay một sự thất bại tồi tệ. Thay vào đó, hãy nhìn nhận bản thân là những điều đơn giản: một học sinh, một người yêu, một người bạn, một người sáng tạo. Điều này thường có nghĩa là từ bỏ một số quan niệm lớn lao và tốt đẹp về bản thân: rằng bạn thông minh xuất chúng, hoặc có tài đặc biệt, hoặc có sức quyến rũ, hoặc bị đối xử tàn nhẫn mà người khác không thể tưởng tượng được. Ta thích nói với bản thân những điều này. Chúng khiến ta cảm thấy vui. Nhưng chúng cũng kìm chân ta lại. Cắt nghĩa bản thân theo cách đơn giản và tầm thường nhất có thể. Vì bạn chọn danh tính càng hẹp và hiếm, thì bạn càng dễ bị những thứ khác đe dọa. Và đe dọa sẽ dẫn đến né tránh, sợ hãi, và trì hoãn những việc quan trọng.

Ghi chú

1. Biểu đồ xấu hoắc của tôi dựa trên phân tích được mất, quan điểm trọng tâm trong kinh tế học hành vi.2. Tôi gọi đây là “hack não” nhưng rồi tôi sẽ ghét bản thân.3. Và khi họ hỏi “Manson nào?” hãy chắc là họ không nghĩ tới kẻ giết người liên hoàn.4. Định luật Manson về cơ bản chỉ là tóm lược của thuyết tự xác nhận của tâm lý học xã hội. Tôi thực sự không đủ thông minh để tự mình nghĩ ra nó. Nhưng kệ, tôi thích thì tôi để tên tôi thôi.5. Trong văn chương còn gọi là “Vô danh tính”6. Morgan, H. (2010). Self and No-Self: Continuing the Dialogue Between Buddhism and Psychotherapy edited by Mathers, D., Miller, M. E. and Ando, O. Journal of Analytical Psychology, 55(5), 726–728. Dịch : Hồng PhươngTác Giả: Mark Manson